Οι μινωίτες έπαιζαν... σκάκι

liberal.gr 29 September, 2019 ΑΡΘΡΑΓΝΩΜΕΣ

Ένα ιδιότυπο αντικείμενο, το λεγόμενο ζατρίκιο, που προέρχεται από το πρώτο ανάκτορο της Κνωσού, μάς δίνει μια εικόνα για τα επιτραπέζια παιχνίδια της Μινωικής Κρήτης.

Πρόκειται για μια ελεφάντινη πλάκα διαστάσεων περίπου 1Χ0,50 μ, με επιχρυσωμένη επιφάνεια.

Τα εσωτερικά διάχωρα της πλάκας ήταν από ένθετα κομμάτια ορείας κρυστάλλουκαι γαλάζιας φαγεντιανής. Η πολυτελής αυτή κατασκευή στηριζόταν μάλλον σε ένα ξύλινο πλαίσιο και ήταν σταθερά τοποθετημένη στο δάπεδο ενός διαδρόμου στη βόρεια πτέρυγα του ανακτόρου. Αποτελεί τον πρόγονο ενός πολύ γνωστού σημερινού παιχνιδιού, του παιχνιδιού που λέγεται σκάκι.

Εντυπωσιακά νέα ευρήματα που παραπέμπουν σε «ζατρίκιο», είχαμε και το φετινό καλοκαίρι, στην αρχαία Ζώμινθο, όπου ανασκάπτει η Εφη Σακελλαράκη. Συγκεκριμένα στρογγυλά δισκία, που ήταν διεσπαρμένα σε διάφορους χώρους, ένα οστέινο ένθεμα, καθώς και ένα λίθινο, επίμηκες εγχάρακτο πλακίδιο, καθώς όλα τους παραπέμπουν στο ζατρίκιο της Κνωσού (1600 – 1500 π.Χ.) που φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.

Μοναδικό στην ελληνική προϊστορική τέχνη είναι το μεγάλο, εντυπωσιακό ζατρίκιο της Κνωσού, όπως αναφέρει η επίσημη ιστοσελίδα του υπουργείου Πολιτισμού. Είναι ορθογώνιο και η επιφάνειά του σχηματίζεται με τη σύνθεση διαφόρων στοιχείων από πολύτιμα υλικά σε ποικιλία σχημάτων. Το πλαίσιό του είναι κατασκευασμένο από ελεφάντινους οφθαλμορόδακες και ορεία κρύσταλλο. Μέσα σε αυτό, στη μία άκρη βρίσκονται τέσσερα μεγάλα μετάλλια από επιχρυσωμένο ελεφαντόδοντο, ορεία κρύσταλλο και υαλόμαζα, ενώ ζεύγος από ελεφάντινους αργοναύτες υπάρχει σε κάθε μία από τις εξωτερικές γωνίες.

Στην άλλη άκρη υπάρχουν δέκα μικρά μετάλλια τοποθετημένα σε ελεφάντινο πλαίσιο από επίπεδες πλάκες και πάνω σε ράβδους από ορεία κρύσταλλο, επενδυμένες με φύλλο αργύρου. Ζατρίκια και πεσσοί έχουν βρεθεί και στην Εγγύς Ανατολή και στην Αίγυπτο, ωστόσο, αυτό της Κνωσού είναι πολύ μεγαλύτερο από όλα τα μέχρι σήμερα γνωστά παραδείγματα.

Η διακόσμηση του ζατρικίου ακολουθεί τα κλασικά διακοσμητικά πρότυπα της μεσομινωικής τέχνης. Κοντά του βρέθηκαν τέσσερις μεγάλοι κώνοι από ελεφαντόδοντο που ερμηνεύτηκαν ως πιόνια, ενώ δεν αποκλείεται και η χρήση ζαριών, που είχαν τη μορφή πρισματικών σφραγίδων και φέρουν κύκλους και στιγμές σε κάθε πλευρά.

Από το παλαιό ανάκτορο της Φαιστού προέρχονται επίσης δύο ελεφάντινα πιόνια σε σχήμα λεοντοκεφαλής και ταυροκεφαλής, τα οποία βρέθηκαν μέσα σε ένα κύπελλο που μάλλον χρησίμευε ως θήκη. Από τάφο της Υστερομινωικής εποχής (1600-1050 π.Χ.) στον Κατσαμπά προέρχεται ένας αστράγαλος που φέρει αρίθμηση από το ένα μέχρι το τέσσερα και δύο συμπλέγματα ανδρικών μορφών.

Το Ζατρίκιον έχει ετυμολογία καθαρά αρχαιοελληνική. Προέρχεται από το επιτακτικό μόριο “ζα” και το ρήμα τριάζω ή τριάσσω. Το μόριο “ζα” χρησιμοποιείται για να ενισχύει το δεύτερο συνθετικό της λέξης ενώ τη ρήμα τριάζω σημαίνει νικώ. Ζατριάζω σημαίνει υπερνικώ ή κατανικώ. Συνεπώς με την λέξη Ζατρίκιον δηλώνεται η πλήρης συντριβή του αντιπάλου.

Το «Μέγα Ζατρίκιον» ήταν ένα βασιλικό παιχνίδι και γι’ αυτό ο χώρος που ανακαλύφθηκε ονομάστηκε «Διάδρομος του Ζατρικίου». Στην αρχική του μορφή απεικόνιζε ένα τέλειο ημερολόγιο με τέσσερα έτη, όπου οι 72 περιφερειακές γραμμές αντιστοιχούν σε 72 χρονικά διαστήματα των 20 λεπτών, δηλαδή μια 24ωρη μέρα (72Χ20 =1440 λεπτά = 24ώρες Χ 60 λεπτά = μία 24ωρη ημέρα).

Μέχρι την εποχή του μεσαίωνα, το πνευματικό αυτό παιχνίδι σκέψης και αυτοσυγκέντρωσης εξακολουθούσε να ονομάζεται «Ζατρίκιον» και αποτελούσε μια από τις δημοφιλέστερες ψυχαγωγικές δραστηριότητες των βασιλικών οικογενειών, που το χρησιμοποιούσαν για να διδάξουν στα παιδιά τους ότι ο βασιλιάς είναι ανίσχυρος χωρίς το λαό του. Όπως και σήμερα, είχε 64 τετραγωνάκια, όπου καθένα αντιστοιχούσε σε μια ξεχωριστή περιοχή του βασιλείου. Όπως είναι φυσικό, ο βασιλιάς δεν έπρεπε με κανένα τρόπο να χάσει, έστω και μια περιφέρεια από το βασίλειό του, γιατί τότε πια θα έμενε μόνος κι έρημος, χωρίς καλλιεργήσιμη γη και υπηκόους.