Γνώμες

Ποιος ο ρόλος του κλήρου στην Επανάσταση του 1821

neakriti.gr 12 March, 2021 ΑΡΘΡΑΓΝΩΜΕΣ

Ποιος ο ρόλος του κλήρου στην Επανάσταση του 1821

Για τη συμβολή της Εκκλησίας στον απελευθερωτικό αγώνα των σκλαβωμένων Ελλήνων και τις προσωπικότητες που τον σημάδεψαν μιλά στη “Ν.Κ.” ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Εμμανουήλ Χαλκιαδάκης

Για τον ρόλο της Εκκλησίας στην περίοδο της Επανάστασης του 1821 έχουν γραφτεί και ειπωθεί πολλά. Αναζητώντας μια έγκυρη άποψη για το θέμα, απευθυνθήκαμε στον Εμμανουήλ Χαλκιαδάκη, ο οποίος διδάσκει Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης (ΠΤΔΕ). Ο κ. Χαλκιαδάκης, ο οποίος μεταξύ των άλλων είναι επισκέπτης καθηγητής στο Ινστιτούτο Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Κέιμπριτζ και επιστημονικός συνεργάτης Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, παραχώρησε στη "Ν.Κ." συνέντευξη για τον ρόλο της Εκκλησίας την περίοδο 1821-1830 και τον ρόλο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Ο καθηγητής Ιστορίας στο Π.Κ. μίλησε για τη συμμετοχή του ανώτερου και κατώτερου κλήρου στην Επανάστασης του 1821, αλλά και για το πρόσωπο του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, το οποίο έχει αποτελέσει αντικείμενο ιστορικής έριδας, καθώς οι διάφοροι ιστορικοί δεν έχουν συναινέσει εάν συνεισέφερε στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Μίλησε για τον ρόλο του Καποδίστρια, ο οποίος προσπάθησε να διακόψει με ομαλό τρόπο τις σχέσεις των επαναστατημένων εκκλησιαστικών επαρχιών με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ενώ χαρακτηρίζοντας την Επανάσταση του 1821 υποστήριξε πως ήταν «εθνικοαπελευθερωτική, θρησκευτική, φιλελεύθερη και ριζοσπαστική. Έχει όλα τα χαρακτηριστικά. Εθνικοαπελευθερωτική είναι, καθώς οι Έλληνες ήθελαν να αποτινάξουν την οθωμανική κυριαρχία». Ο κ. Χαλκιαδάκης αναφέρθηκε και στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό ο οποίος «δεν ήταν αντιχριστιανικός», ενώ στο ερώτημα γιατί η Εκκλησία της Ελλάδας αποκόπηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο υποστήριξε πως το βαθύτερο κίνητρο ήταν το γεγονός πως «η Αντιβασιλεία ήθελε να ελέγξει την Εκκλησία και ο Όθωνας να γίνει επικεφαλής της στο πλαίσιο της πολιτειοκρατίας».

* Συμμετείχε ο κλήρος, ανώτερος και κατώτερος, στην Επανάσταση του 1821;

«Και ο ανώτερος και ο κατώτερος κλήρος συμμετείχε στην Επανάσταση. Υπάρχουν ιστορικοί που επικρίνουν τον ανώτερο κλήρο, θεωρώντας πως δε συμμετείχαν όλοι, ή όσοι πήραν μέρος πιέστηκαν από τις εξελίξεις. Η συμμετοχή του ανώτερου κλήρου θεωρείται αμφιλεγόμενη εξαιτίας της στενής σχέσης του με τη σουλτανική εξουσία, από την οποία λάμβανε το αξίωμά του ο Πατριάρχης. Ωστόσο, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Υπήρξαν αρκετοί αρχιερείς που συμμετείχαν ενεργά στην Επανάσταση του 1821. Ενδεικτικά αναφέρω πως το 1833 επιτροπή της Αντιβασιλείας, που αφορούσε στα εκκλησιαστικά ζητήματα, είχε καταθέσει υπόμνημα, στο οποίο αναφέρεται ότι "πολλοί αρχιερείς είχαν χάσει τη ζωή τους για τον αγώνα υπέρ της πατρίδος". Υπάρχουν πολλά ονόματα αρχιερέων που συμμετείχαν δυναμικά στην Επανάσταση, όπως ο Γερμανός, ανιψιός του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε' και Επίσκοπος Παλαιών Πατρών, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Διονύσιος, ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας, ο πρώτος επίσκοπος που σκοτώθηκε σε μάχη κατά την Επανάσταση του 1821 κ.ά. Πολλοί πέθαναν στις φυλακές, όπως ο Ναυπλίας και Άργους Γρηγόριος Καλαμαράς, ή απαγχονίστηκαν, όπως ο Αδριανουπόλεως Δωρόθεος. Και εδώ στην Κρήτη, στο άκουσμα της Επανάστασης, σφαγιάστηκε ο Μητροπολίτης Κρήτης Γεράσιμος Παρδάλης και οι περισσότεροι αρχιερείς. Στο τέλος, έμεινε μόνο ο Αρκαδίας Νεόφυτος, που πέθανε, λίγο μετά, από πανώλη, και έτσι η Εκκλησία Κρήτης έμεινε ακέφαλη. Τέλος, δεν πρέπει να λησμονείται ότι στο άκουσμα της Ελληνικής Επανάστασης ο ίδιος ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε' γνώρισε τα σκληρά αντίποινα των Τούρκων.

Όσον αφορά στον κατώτερο κλήρο, οι απλοί ιερείς συμμετείχαν ενεργά στον Αγώνα κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Ο ιερέας ήταν "σάρκα από τη σάρκα" των ελληνικών κοινοτήτων, έμενε στο χωριό, τελούσε τη Θεία Λειτουργία και δούλευε στα χωράφια μαζί με τους άλλους χωρικούς. Φρόντιζε για τις χήρες και τα ορφανά, βίωνε τη δύσκολη καθημερινότητα της εποχής και ήταν κοντά στους συμπατριώτες του. Πολλοί από τον κατώτερο κλήρο σκοτώθηκαν στον Αγώνα».

Ο απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’ από τους Τούρκους.

* Μια δεύτερη ερώτηση αφορά στον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε'. Γνωρίζουμε από τα σχολικά εγχειρίδια πως αφόρισε τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, ενώ βρήκε μαρτυρικό θάνατο. Έχω την εντύπωση πως για το πρόσωπό του υπάρχουν πολλές απόψεις. Ποια είναι η δική σας;

«Συμφωνώ μαζί σας. Υπάρχουν πολλές και αντικρουόμενες απόψεις για το πρόσωπο του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε'. Στην Ιστορία, όμως, πρέπει να λαμβάνουμε υπ' όψιν μας δύο έννοιες, την έννοια του "φαίνεσθαι" και εκείνη του "είναι". Αυτές οι έννοιες μπορούν να μας βοηθήσουν στην ερμηνεία ιστορικών φαινομένων. Η Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελούσε μέρος της οθωμανικής διοίκησης. Ο Πατριάρχης ήταν υπόλογος στον σουλτάνο για το ποίμνιό του και όφειλε να κρατάει τον λαό σε ησυχία. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση, ο σουλτάνος Μαχμούτ Β' σκόπευε να προβεί σε γενικές σφαγές των χριστιανών της Κωνσταντινούπολης και γενικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο πριν προβεί σε αυτήν την ενέργεια, θα έπρεπε να είχε την έγκριση (με φετφά) του ανώτατου θρησκευτικού ηγέτη των μουσουλμάνων, του σεϊχουλισλάμη Χατζή Χαλίλ Εφέντη. Αυτός είχε επικοινωνία με τον Πατριάρχη Γρηγόριο και τον είχε ενημερώσει για τις προθέσεις του Σουλτάνου. Τότε ο Γρηγόριος Ε' προχώρησε σε αφορισμό του κινήματος του Υψηλάντη, με σκοπό να δείξει πως δεν είχε καμία σχέση με την Επανάσταση και να αποτρέψει τα αντίποινα. Αυτό το αφοριστικό γράμμα το παρέδωσε στον σεϊχουλισλάμη, ο οποίος δεν προχώρησε στην έκδοση φετφά. Και μάλιστα η απόφασή του στηρίχτηκε στη ρήση του Κορανίου πως πρέπει να υπάρχει διάκριση μεταξύ αθώων και ενόχων. Ο σουλτάνος καθαίρεσε τον σεϊχουλισλάμη και τον εξόντωσε. Υπάρχει, βέβαια, και η άποψη, που δεν έχει τεκμηριωθεί ιστορικά, πως υπήρξε μυστική άρση του αφορισμού σε τελετή στο Πατριαρχείο.

Απέναντι σε αυτήν τη θέση υπάρχει και αντίλογος. Πολλοί υποστηρίζουν πως η στάση του Γρηγορίου Ε' αποδυνάμωσε το κίνημα του Υψηλάντη - άλλωστε είχε προβεί και στο παρελθόν, σε άλλες περιπτώσεις, στην έκδοση αφοριστικών γραμμάτων. Στην πραγματικότητα, ελάχιστα επηρέασε το αφοριστικό γράμμα, που ήταν λίγο-πολύ αναμενόμενο. Ο Υψηλάντης σε επιστολή του προς τους Σουλιώτες είχε υποστηρίξει πως τα πατριαρχικά αφοριστικά γίνονται "με τη βία και χωρίς τη θέληση του Πατριάρχη". Ο Διονύσιος Κόκκινος αναφέρει πως οι πράξεις του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε' "δεν ήταν αποτέλεσμα ολιγοπιστίας, αλλά σκληρή προσπάθεια για αποτροπή των σφαγών".

Όταν απαγχονίστηκε ο Πατριάρχης Γρηγόριος, οι Οθωμανοί κρέμασαν πάνω στο σώμα του μια πινακίδα, στην οποία αναγραφόταν πως ο συγκεκριμένος Πατριάρχης διέπραξε προδοσία καθώς συμμετείχε στη στάση που ξέσπασε στο ποίμνιό του. Οι Τούρκοι δεν την θεωρούσαν Επανάσταση (ihtilal), αλλά στάση (isyan). Πολλοί νεότεροι ιστορικοί, όπως ο Γιάννης Κορδάτος και ο Βασίλης Κρεμμυδάς, υποστηρίζουν πως η ιδεολογία της Εκκλησίας ήταν αντεπαναστατική. Πολύ εύστοχα, ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος αναφέρει πως ο Πατριάρχης, ως εκπρόσωπος θεσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ήταν "καταδικασμένος να καταδικάσει την Επανάσταση". Το σίγουρο είναι πως ο θάνατος του Γρηγορίου ενδυνάμωσε την Επανάσταση. Κατά τον ιστορικό της Ελληνικής Επανάστασης Σπυρίδωνα Τρικούπη, οι επαναστάτες επιθυμούσαν να πάρουν εκδίκηση για την εκτέλεσή του. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, τέλος, ότι στα σχετικά δημοσιευμένα πρακτικά της Γ' Εθνοσυνέλευσης αναφέρεται ρητά πως "ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε' θυσιάστηκε για την αγία πίστη και πατρίδα"».

Ο ρόλος του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ στην Επανάσταση του 1821 έχει αποτελέσει αντικείμενο έριδας μεταξύ των ιστορικών.

* Ποιος ήταν ο ρόλος του Οικουμενικού Πατριαρχείου από το 1821 έως το 1830;

«Το Οικουμενικό Πατριαρχείο ήταν ένας εκκλησιαστικός οργανισμός που προϋπήρχε του οθωμανικού κράτους. Ο σουλτάνος Μωάμεθ Β' ενέταξε τον συγκεκριμένο εκκλησιαστικό θεσμό στην οθωμανική διοίκηση και έκανε τον Πατριάρχη αξιωματούχο του κράτους. Έδωσε στο Πατριαρχείο προνόμια. Δεν έδωσε δικαιώματα. Τα προνόμια είναι ανακλητά, δηλαδή θα μπορούσε να τα πάρει ανά πάσα στιγμή. Το αντάλλαγμα για τα προνόμια αυτά ήταν η νομιμοφροσύνη των υπηκόων του. Ο Πατριάρχης ήταν ο επικεφαλής των ρουμ μιλέτ, δηλαδή της θρησκευτικής κοινότητας όλων των ορθοδόξων που διαβιούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, με θρησκευτικές, δικαστικές, οικονομικές, εκπαιδευτικές και εν μέρει πολιτικές αρμοδιότητες. Όταν μιλάμε για θρησκευτική κοινότητα των ορθοδόξων, εννοούμε των Ελλήνων, των Βουλγάρων, των Σέρβων, των Βλάχων (Ρουμάνων), των Καραμανλήδων (τουρκόφωνων ορθοδόξων) της Μικράς Ασίας κ.ά.

Όταν ξέσπασε η Επανάσταση, ο Γρηγόριος Ε' απαγχονίστηκε. Το ζήτημα είναι τι γίνεται μέχρι το 1830 που έχουμε την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης διακόπηκε η επικοινωνία ανάμεσα στις εκκλησιαστικές επαρχίες του ελλαδικού χώρου και το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Υπήρξε διακοπή επικοινωνίας λόγω της έκρυθμης κατάστασης, και όχι των σχέσεων, με βάση το Κανονικό Δίκαιο της Εκκλησίας.

Ο Καποδίστριας προσπάθησε να αποκαταστήσει αυτήν τη διακοπή επικοινωνίας, αλληλογραφώντας με τους διαδόχους του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε', Αγαθάγγελο Α' και κυρίως τον Κωνστάντιο Α'. Για τον κυβερνήτη αυτό ήταν σημαντικό, γιατί φοβόταν τη διάσπαση του Ελληνισμού και τον περιορισμό του εθναρχικού ρόλου του Πατριαρχείου. Ενδεχομένως να διευθετούσε το εκκλησιαστικό ζήτημα με έναν ομαλό τρόπο σε σχέση με το μονομερές Αυτοκέφαλο του 1833. Αλλά με υποθέσεις δεν γράφεται η Ιστορία».

* Υπήρξε σύγκρουση Νεοελληνικού Διαφωτισμού και Ορθόδοξης Εκκλησίας; Από τα ιστορικά και φιλοσοφικά εγχειρίδια κατανοούμε πως ο Διαφωτισμός σημαίνει και την καθαίρεση κάθε απόλυτης θρησκευτικής αυθεντίας.

«Υπήρξαν ιεράρχες που, αρχικά τουλάχιστον, δεν είδαν με εχθρότητα τα κηρύγματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και υπήρξαν εκφραστές του, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης. Η στάση της Εκκλησίας αλλάζει το 1789, όταν ξεσπάει στη Γαλλική Επανάσταση. Η τελευταία φέρνει στην επιφάνεια νέες ιδέες που απορρίπτουν την απόλυτη μοναρχία, το καθεστώς του σουλτάνου, αλλά και όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς, όπως είναι η Εκκλησία.

Ο Πατριάρχης Γρηγόριος, όταν βλέπει τα κηρύγματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, κρατάει αρχικά μια επιφυλακτική στάση και έπειτα περνάει στην επίθεση. Ωστόσο, ο ίδιος έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα γράμματα και την ελληνική παιδεία.

Από την άλλη, γενικά οι Έλληνες διανοούμενοι διχάστηκαν την περίοδο του Διαφωτισμού. Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης, μαθηματικός και φιλόσοφος, αναγκάστηκε να αποκηρύξει τις θέσεις του με ποινή αφορισμού. Ο άνθρωπος αυτός προσπάθησε να εκσυγχρονίσει την Παιδεία στον ελλαδικό χώρο, με αποτέλεσμα να αποκηρύξει τις θέσεις του εξαιτίας των συντηρητικών κύκλων της Εκκλησίας. Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε' καταδίκασε τις θετικές επιστήμες που διδάσκονταν εις βάρος της διδασκαλίας των θρησκευτικών μαθημάτων. Επίσης, ζήτησε από τους επισκόπους να συγκεντρώσουν τη "Χάρτα του Ρήγα" και να την καταστρέψουν. Ακόμη, συγκροτήθηκε επιτροπή λογοκρισίας για τα κείμενα της Γαλλικής Επανάστασης. Αργότερα, προέτρεψε τους χριστιανούς να μη βαπτίζουν με αρχαιοελληνικά ονόματα τα παιδιά τους.

Το 1798 εκδίδεται η "Πατρική Διδασκαλία", ένα φυλλάδιο που εκδίδεται στην Κωνσταντινούπολη. Είναι γραμμένο σε πνεύμα εθελοδουλείας. Αποτρέπει τους Έλληνες από κάθε επαναστατική κίνηση. Και το συγκεκριμένο φυλλάδιο αποδόθηκε στον Mητροπολίτη Ιεροσολύμων Άνθιμο, ο οποίος, όμως, το αρνήθηκε και το απέρριψε. Ο Αδαμάντιος Κοραής αντέδρασε, τυπώνοντας την "Αδελφική Διδασκαλία", η οποία ανασκευάζει τις θέσεις της "Πατρικής Διδασκαλίας".

Η κριτική του Διαφωτισμού μπορεί να εξεταστεί κυρίως κάτω από το πρίσμα του αντικληρικαλισμού που στην Ορθοδοξία παρουσιάζεται μία πιο μετριοπαθής μορφή του. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όμως, δεν ήταν όμως αντιχριστιανικός. Οι Έλληνες διαφωτιστές κρατούν ό,τι τους έχει κληροδοτήσει το παρελθόν τους από την κλασική αρχαιότητα και ταυτόχρονα κρατούν τη γαλλική παιδεία και τον δυτικό πολιτισμό. Από τους συντηρητικούς, πάντως, κύκλους της Εκκλησίας, υπήρξαν αντιδράσεις στις διαφωτιστικές ιδέες».

* Ποιες είναι επομένως οι συγκλίσεις και οι διαφορές Ευρωπαϊκού και Νεοελληνικού Διαφωτισμού;

«Ο Γαλλικός Διαφωτισμός έχει μεγάλες διαστάσεις και οι ιδέες του απλώνονται σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, που επηρεάζεται και από τον Γαλλικό, δεν έχει το μέγεθος και τη δυναμική του πρώτου. Ωστόσο, ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός κυριαρχεί στην περιοχή των Βαλκανίων. Και οι δύο "Διαφωτισμοί" εναντιώνονται στο κατεστημένο της εποχής και δίνουν βαρύτητα στην Παιδεία. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όμως, θέτει ως βασικό του αίτημα την απελευθέρωση από την ξένη κυριαρχία».

* Είχε φιλελεύθερο και ταυτόχρονα θρησκευτικό χαρακτήρα η Επανάσταση του 1821; Από τη μία, όπως είπατε, επηρεάζεται από φιλελεύθερες ιδέες και από την άλλη υπάρχουν ιστορικοί που διατείνονται πως η Επανάσταση είχε έναν θρησκευτικό χαρακτήρα μεταξύ ορθοδόξων και μουσουλμάνων.

«Η Επανάσταση του 1821 είναι ένα σύνθετο φαινόμενο. Είναι εθνικοαπελευθερωτική, θρησκευτική, φιλελεύθερη και ριζοσπαστική. Έχει όλα τα χαρακτηριστικά. Είναι εθνικοαπελευθερωτική, καθώς οι Έλληνες θέλουν να αποτινάξουν την οθωμανική κυριαρχία. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης αναφέρει πως η Επανάσταση η Ελληνική δε μοιάζει με καμία άλλη στην Ευρώπη. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά, "στην Ευρώπη είναι επανάσταση εναντίον των διοικήσεών τους. Είναι εμφύλιος πόλεμος. Σε μας", όπως γράφει ο Κολοκοτρώνης, "είναι δίκαιος πόλεμος. Είναι πόλεμος έθνους εναντίον άλλου έθνους". Πρόκειται, λοιπόν, για μια εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση. Και οι επαναστάτες ήθελαν να δείξουν πως δεν είναι μια κοινωνικοανατρεπτική, αλλά εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση. Είναι και θρησκευτική επανάσταση. Στην επαναστατική προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες αναγράφεται: "Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδας". Για την εποχή εκείνη, ο συνδετικός κρίκος των Ελλήνων ήταν η ορθόδοξη πίστη. Στο Σύνταγμα της Επιδαύρου αναγράφεται χαρακτηριστικά: "Όσοι αυτόχθονες κάτοικοι της επικρατείας της Ελλάδος πιστεύουσιν εις Χριστόν εισίν Έλληνες".

Αλλά η Επανάσταση είχε και φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό χαρακτήρα. Οι επαναστάτες το 1822 ψηφίζουν Σύνταγμα προτού κάνουν κράτος. Παγκόσμια πρωτοτυπία! Στο Σύνταγμα, μιλούν για προσωπική ελευθερία, ατομικά δικαιώματα, κατάργηση της δουλείας, θρησκευτική ελευθερία. Όλες αυτές οι φιλελεύθερες ιδέες περιλαμβάνονται στα ελληνικά Συντάγματα που είναι πολύ πιο φιλελεύθερα από άλλα συντάγματα της Δύσης. Στη σύνταξη του πρώτου Συντάγματος της Επιδαύρου συμμετείχε ο ριζοσπάστης Βιντσέντο Γκαλίνα, ο οποίος ήταν Ιταλός που συμμετείχε στην κίνηση των Καρμπονάρων. Η αυστριακή αστυνομία τον παρακολουθούσε. Όλα αυτά μας καταδεικνύουν πως η Ελληνική Επανάσταση είχε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά».

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΟΘΩΝΑ

Ο έλεγχος της Εκκλησίας και η Αυτοκεφαλία

* Πότε ανακηρύχθηκε η Αυτοκεφαλία της Εκκλησίας της Ελλάδας και για ποιους λόγους η Εκκλησία της Ελλάδας προχώρησε σε Αυτοκεφαλία;

«Μονομερώς το 1833, επί βασιλείας του Όθωνα. Αρμόδιος για τα θέματα της Εκκλησίας ήταν το μέλος του Συμβουλίου της Αντιβασιλείας Μάουρερ και ο Αρχιμανδρίτης Θεόκλητος Φαρμακίδης, εκφραστής του Αυτοκεφάλου.

Αυτό έγινε προκειμένου η Αντιβασιλεία να ελέγξει την Εκκλησία και ο Όθωνας να γίνει επικεφαλής της στο πλαίσιο της πολιτειοκρατίας. Το πρόσχημα για αυτήν την κίνηση ήταν πως, αφού οι Έλληνες σχημάτισαν ανεξάρτητο κράτος, είναι η στιγμή να συστήσουν και ανεξάρτητη εκκλησία και να μην υπάγονται εκκλησιαστικά στο Πατριαρχείο που ελεγχόταν από τον σουλτάνο. Το παράδοξο ήταν ότι επικεφαλής της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ελλάδα τέθηκε ο Όθων, ο οποίος ήταν ρωμαιοκαθολικός. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Μάουρερ ήταν Βαυαρός προτεστάντης. Στη Βαυαρία, η κοσμική εξουσία κυριαρχούσε τότε της εκκλησιαστικής. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο δε δέχτηκε την Αυτοκεφαλία της Εκκλησίας της Ελλάδας, το 1833, γιατί έγινε βίαια και αντίθετα με το Κανονικό Δίκαιο της Εκκλησίας. Αυτή αναγνωρίστηκε πολύ αργότερα, με Συνοδικό Τόμο, το 1850, ύστερα από μακροχρόνιες διαβουλεύσεις».