Η Επανάσταση του 1821 και η Κρήτη

amna.gr 25 March, 2021 ΑΡΘΡΑΓΝΩΜΕΣ

Η έκρηξη της Επανάστασης του 1821 στην Κρήτη ήταν ένα ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα για τους χριστιανούς κατοίκους της, αρκεί να δει κανείς συγκριτικά την αντίστοιχη κατάσταση στην Πελοπόννησο, το ίδιο έτος. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση, οι χριστιανοί υπερτερούσαν αριθμητικά στην Πελοπόννησο, ενώ στην Κρήτη ήταν μεγάλη η αναλογία του μουσουλμανικού πληθυσμού σε σχέση με τον χριστιανικό.

Στην Πελοπόννησο, είχε την έδρα του ο Χουρσίτ πασάς, ο οποίος είχε αναχωρήσει από τον Ιανουάριο του 1821, με τον κύριο όγκο του στρατού του, για να καταστείλει την εξέγερση του Αλή πασά των Ιωαννίνων. Έτσι, οι εκεί επαναστάτες είχαν να αντιμετωπίσουν κυρίως τις κατά τόπους τουρκικές φρουρές. Αντίθετα, στην Κρήτη όπως αναφέρει ο Εμμανουήλ Χαλκιαδάκης διδάσκων στο Πανεπιστήμιο Κρήτης (Π.Τ.Δ.Ε), επισκέπτης καθηγητής Ιστορίας στο Ινστιτούτο Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Κέιμπριτζ και επιστημονικός συνεργάτης Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, είχαν την έδρα τους τρεις πασάδες και ήταν ισχυρή η παρουσία του τουρκικού στρατού. «Επιπρόσθετα, στο νησί υπήρχε έλλειψη όπλων και εφοδίων, ιδιαίτερα στο ανατολικό τμήμα του. Παρ’ όλες τις αντιξοότητες, η επανάσταση ξέσπασε στη Δυτική Κρήτη, με επίκεντρο τα Σφακιά, εκμεταλλευόμενη τους απρόσιτους ορεινούς όγκους της περιοχής, και εξαπλώθηκε σε όλο το νησί. Τα αντίποινα των Τούρκων ήταν άμεσα» όπως ανέφερε ο κ. Χαλκιαδάκης.

Σε ό,τι αφορά την Ανατολική Κρήτη, τον Ιούνιο του 1821 σημειώθηκαν στο Ηράκλειο, το τότε Μεγάλο Κάστρο, εκτεταμένες σφαγές των χριστιανών που έμειναν γνωστές και ως «ο μεγάλος αρμπεντές», από το τουρκικό «arbede», που μεταφράζεται και ως διαμάχη ή σύγκρουση. Όπως εξηγεί ο κ. Χαλκιαδάκης, κατά τη διάρκεια αυτών των επεισοδίων, οι Τούρκοι έσφαξαν τον μητροπολίτη Κρήτης Γεράσιμο Παρδάλη και τους επισκόπους Κνωσού Νεόφυτο, Χερρονήσου Ιωακείμ, Λάμπης και Σφακίων Ιερόθεο, Σητείας Ζαχαρία και τον τιτουλάριο επίσκοπο Διοπόλεως Καλλίνικο, που είχαν μεταβεί στην πόλη. Παράλληλα, λεηλάτησαν τη Μητρόπολη, ενώ οι νεκροί στο Μεγάλο Κάστρο και στα περίχωρά του, από τα αντίποινα των Τούρκων, ανήλθαν, κατά προσέγγιση, στους 800. Επιπλέον όπως τονίζει ο καθηγητής Ιστορίας, οι οθωμανικές αρχές προχώρησαν στην εξόντωση και του επισκόπου Πέτρας Ιωακείμ, στο Λασίθι.

«Η Επανάσταση ξεκίνησε στο νομό Ηρακλείου από την περιοχή της Μεσαράς. Στις κινητοποιήσεις διακρίθηκε ο Μιχάλης Κουρμούλης, ο Απόστολος Ψωμαδάκης από το Τυμπάκι, και κυρίως ο καπετάν Μιχάλης Κόρακας από την Πόμπια της Μεσαράς. Σε μάχη που πραγματοποιήθηκε στο Τυμπάκι, το 1822, απωθήθηκαν οι τουρκικές δυνάμεις και οι επαναστάτες εξασφάλισαν οπλισμό από τα λάφυρά των Οθωμανών. Στη Μεσαρά κινητοποιήθηκε και ένας άλλος αγωνιστής, ο Ιωάσαφ Ξωπατέρας, πρώην αδελφός της Μονής Οδηγητρίας, που είχε τραγικό θάνατο» συμπληρώνει ο κ Χαλκιαδάκης.

Κατά τη διάρκεια των Κρητικών Επαναστάσεων, δύο ήταν τα φυσικά οχυρά - καταφύγια της Κρήτης: Τα Σφακιά και το Οροπέδιο Λασιθίου. Το 1822, ο Αιγύπτιος Χασάν πασάς, που είχε συμπράξει με τον Οθωμανικό στρατό, εισέβαλε στο Οροπέδιο Λασιθίου, προκαλώντας μεγάλες καταστροφές. Επειδή οι επαναστάτες, όπως αναφέρει ο καθηγητής κ. Χαλκιαδάκης, είχαν κλείσει την πρόσβαση προς το Οροπέδιο, ακολούθησε τη διαδρομή Βιάννος - Ιεράπετρα - Μάλλες - Κρούστα - Κριτσά και από το Οροπέδιο του Καθαρού εισέβαλε στο Οροπέδιο Λασιθίου. Ο πασάς προέβη σε σφαγές και αιχμαλωσία κυρίως αμάχων. Ανάμεσά στους αιχμαλώτους ήταν και ο γιος του παπά Φραγκιά Παπαδάκη - Καμπάνη από το Ψυχρό, που, αφού εξισλαμίστηκε, έγινε ο γνωστός Ισμαήλ Φερίκ πασάς.

Το 1823 ο αιγυπτιακός στρατός πολιόρκησε στο σπήλαιο της Μιλάτου γύρω στους 2.000 αμάχους και λίγους ενόπλους. Άναψε φωτιά στην είσοδο του σπηλαίου και οδήγησε τους πολιορκημένους σε μία ηρωική έξοδο. Πολλοί σκοτώθηκαν και άλλοι αιχμαλωτίστηκαν. Στη συνέχεια ο Χασάν πασάς μετέβη στο Καστέλι Πεδιάδος. Εκεί, όμως, το άλογό του αφηνίασε και ο ίδιος βρήκε ακαριαίο θάνατο.

Όπως σημειώνει ο κ. Χαλκιαδάκης, μάχες ανάμεσα στους επαναστάτες της Ανατολικής Κρήτης και τα τουρκικά και αιγυπτιακά στρατεύματα έγιναν στις Αμουργέλλες Ηρακλείου, στη Σητεία, στη Μεσαρά, στον Κρουσώνα και αλλού. Ωστόσο, τον Μάιο του 1824, ο Χουσεΐν πασάς διακήρυξε το τέλος της «στάσης» της Κρήτης (να σημειωθεί ότι οι Τούρκοι δεν την θεωρούσαν επανάσταση, αλλά στάση ή εξέγερση).

«Παρόλα αυτά, πολλοί επαναστάτες που είχαν διαφύγει από την Κρήτη επέστρεψαν στο νησί, καταλαμβάνοντας το φρούριο της Γραμβούσας. Τη λεγόμενη “περίοδο της Γραμβούσας” (1825-1828), και συγκεκριμένα το 1827, ένοπλοι υπό τον Ιωάννη Χάλη αποβιβάστηκαν στον Άγιο Νικόλαο και ξεσήκωσαν σε επανάσταση τους χριστιανούς της επαρχίας Μεραμβέλλου. Παρά τις αρχικές τους επιτυχίες, οι επαναστάτες ηττήθηκαν στην Ανατολική Πεδιάδα και διέφυγαν σε άλλα νησιά ή στα ορεινά της Κρήτης» ανέφερε ο κ. Χαλκιαδάκης.

Το 1828 οι οπλαρχηγοί της Μεσαράς εξόντωσαν τον φημισμένο γενίτσαρο Αγριολίδη, ως αντίποινα για τον θάνατο του Ξωπατέρα. Ωστόσο, η μεταφορά του ακέφαλου σώματός του στο Ηράκλειο, προκάλεσε την οργή του τουρκικού όχλου και προκλήθηκαν νέες σφαγές με εκατοντάδες νεκρούς χριστιανούς. Το ίδιο έτος ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας απέστειλε τον Εμμανουήλ Τομπάτζη, για να καταλάβει τη Σητεία, χωρίς αποτέλεσμα.

Όπως προσθέτει ο κ. Χαλκιαδάκης, ενώ το 1829 σχεδόν όλη η Κρήτη είχε περιέλθει στα χέρια των επαναστατών, με εξαίρεση τις μεγάλες πόλεις της νήσου, το πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830 δεν περιελάμβανε τη νήσο στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Ωστόσο, οι χριστιανοί Κρήτες δεν σταμάτησαν τον Αγώνα τους.

«Το σύνθημα “Ελευθερία ή Θάνατος”, συγκεκριμενοποιήθηκε, αργότερα, στο αίτημα “Ένωση ή Θάνατος”. Το τελευταίο υλοποιήθηκε, ύστερα από πολλές επαναστατικές κινητοποιήσεις, το 1913» κατέληξε ο κ. Χαλκιαδάκης.