Πρόσωπα

Αποκλειστική συνέντευξη, Αριστόδημος Παπαδάκης - Ζωγράφος.

mesaralive 13 March, 2015 ΠΡΟΣΩΠΑ

Αποκλειστική συνέντευξη, Αριστόδημος Παπαδάκης - Ζωγράφος.

Καταξιωμένος ζωγράφος… κατασταλαγμένος, αντισυμβατικός, με ξεκάθαρες απόψεις για τον πολιτισμό και τον άνθρωπο. Ένας σύγχρονος Μεσαρίτης καλλιτέχνης που τιμά τη ζωή και την καταγωγή του.

Γεννηθήκατε στην Κρήτη. Είστε από τους καταξιωμένους Έλληνες καλλιτέχνες που ζουν και δημιουργούν στην περιφέρεια. Σας βοήθησε αυτό στην καλλιτεχνική σας πορεία ή στάθηκε εμπόδιο στην περαιτέρω εξέλιξή σας ;

Η ζωή στην περιφέρεια, όπως και να το κάνουμε, έχει τις δυσκολίες της και τα δικά της μικρά ή μεγάλα προβλήματα, το μόνο που έχεις εδώ πολύ είναι ο χρόνος… στην πόλη μπορεί να έχεις άλλα καλά, αλλά δεν έχεις χρόνο!

Κατά τα άλλα οι προσβάσεις, κυρίως στο δικό μου αντικείμενο που γνωρίζω, είναι δυσκολότερες απ’ ότι αν μένεις σε ένα μεγάλο αστικό κέντρο, όπως η Αθήνα και ειδικότερα στην πλατεία Κολωνακίου…!!!

Πότε αρχίσατε να ζωγραφίζετε;

Όλα τα παιδιά ζωγραφίζουν μέχρι τα 12 - 13 χρόνια τους, μετά σταματάνε ή συνεχίζουν και όπως μου έλεγε ένας γνωστός μου, πολύ σπουδαίος καλλιτέχνης “μετά τα 13, τρως την κεραμίδα στο κεφάλι και την έχεις για όλη σου τη ζωή… δε γλιτώνεις με τίποτα”!

Κι εγώ έτσι ξεκίνησα, σιγά – σιγά άρχισε να μου αρέσει να ζωγραφίζω.

Σε αυτή την ηλικία που τα παιδιά αρχίζουν να ζωγραφίζουν, οι γονείς παθαίνουν κάτι… ο μπαμπάς και η μαμά κάνουν μεγάλη χαρά που το παιδί τους ζωγραφίζει… αλλά όταν συνεχίσουν και τους πει κάποιος “το παιδί σου θα γίνει καλλιτέχνης” τα πράγματα αλλάζουν; Άααα όλα κι όλα, να ζωγραφίζει το παιδί τους ναι… όχι όμως να γίνει και καλλιτέχνης! “Πως θα ζήσει βρε παιδί μου… πως”!

Καλλιτέχνης γεννιέται κανείς ή γίνεται;

Γεννιέται…., καλλιτέχνης μπορείς να σπουδάσεις ( γλύπτης, ζωγράφος, πιανίστας κ.λ.π.), αλλά για να μπορέσεις να κάνεις τη δουλειά σωστά, πρέπει να το έχεις μέσα σου… δε γίνεται αλλιώς. Ας πούμε ότι θέλεις να γίνεις ζωγράφος, πρέπει να μάθεις να σχεδιάζεις… θα μάθεις!

Αλλά θα χρειαστεί να βάλεις και χρώμα… εκεί είναι η δυσκολία. Θα σου πει ο δάσκαλος βάλε πράσινο, ποιό πράσινο θα βάλεις; … που τα πράσινα είναι χίλια!

Όπως σου είπα πρέπει να το έχεις μέσα σου… δε γίνεται διαφορετικά!

Ποιες είναι οι προθέσεις σας όταν ζωγραφίζετε;

Ένας καλλιτέχνης έχει ερεθίσματα από διάφορα πράγματα που συμβαίνουν γύρω του.

Πως ζει;… μερικά πράγματα που τον ευχαριστούν;… μερικά πράγματα που τον πληγώνουν.

Όταν ξεκίνησα να κάνω τη σειρά με τα σήματα της τροχαίας το 1970, είχαμε χούντα!

Τα σήματα της τροχαίας τα χρησιμοποίησα λέγοντας ότι “ είναι η σύγχρονη τεχνολογία που έχει μπει στη ζωή μας”, η αλήθεια όμως είναι ότι, όλα ήταν σήματα της τροχαίας που είχαν υποχρεωτικές πορείες!... και στη χούντα είμαστε στην εποχή που όλα στη ζωή μας είχαν υποχρεωτικές πορείες!

Βέβαια αυτά δεν τα λέμε, ο κάθε καλλιτέχνης στο έργο του τα υπονοεί… αλλά ο καθένας είναι ελεύθερος “να το δει” και “να το σκεφτεί’, όπως αυτός θέλει!

Δεν μπορείς εσύ ο καλλιτέχνης να βάλεις τον άλλο “να το δει”… όπως εσύ το έχεις δει!

Μια φορά μου λέει μια κυρία “…ξέρω γιατί οι ελληνικές σημαίες που ζωγραφίζετε είναι κόκκινες”, λέω γιατί; και μου απαντά… “γιατί έχει χυθεί πολύ αίμα”!

Δεν το είχα ποτέ σκεφτεί έτσι, η απάντηση που της έδωσα ήταν “έχετε δίκιο”- απλά πράγματα!

Οι μεγάλες εμπνεύσεις που λένε είναι παραμύθια… δεν ξυπνάς ένα πρωί και λες τώρα θα κάνω ένα σουρεαλιστικό έργο ή θα κάνω μοντέρνα τέχνη… τίποτα, αυτά γεννιούνται.

Τι σημαίνει για σας «έμπνευση» ;

Το περιβάλλον που έχεις γύρω σου,… αυτό είναι η έμπνευση!

Στα έργα σου καταγράφεις δικές σου στιγμές, που δεν είναι απαραίτητο να συμπίπτουν με τις αναλύσεις των κριτικών ή των ανθρώπων που γίνονται αποδέκτες του έργου σου.

Υπάρχει κάποιο θέμα που θα θέλατε να ζωγραφίσετε και δεν το έχετε κάνει μέχρι σήμερα;

Πολλά…, τα σκέφτομαι,… μερικά τα ξεκινάω,… άλλα δε βγαίνουν και τα σταματώ.

Όταν έκανα τις σημαίες… είχα μια παραγγελία από την Ένωση Πεζών για ένα ημερολόγιο τοίχου.

Το θέμα ήταν καφενεία σε χωριά! Κάθε καφενείο τότε είχε απέξω και μία ελληνική σημαία. Έτσι ξεκίνησα, έφτιαξα τα έργα, αλλά επειδή ήθελαν να κάνουν οικονομία στην Ένωση, χρησιμοποίησαν ένα θέμα για κάθε δύο μήνες!

Έτσι βγήκε εκείνη η δουλειά, τυχαία… ούτε η μεγάλη έμπνευση υπήρχε από πίσω, ούτε τίποτα άλλο!

Ο Πικάσο έλεγε κάτι πολύ ωραίο “σημασία δεν έχει τι ψάχνεις… αλλά τι βρίσκεις”!

Νιώσατε ποτέ τον πειρασμό ή την ανάγκη να εκφραστείτε μέσα από άλλα στιλ ζωγραφικής.

Πάντα… πάντα… πάντα…, έχεις ορισμένες σκέψεις ή τις ξεκινάς και προχωράνε ή τις ξεκινάς αν δεν βγαίνουν τις σταματάς, εάν θέλεις να είσαι τίμιος!

Τι χαρακτηριστικά της Κρήτης σας έχουν εμπνεύσει στο έργο σας;

Εμένα έναν καιρό με εμπνεύσανε οι γυναίκες της Κρήτης, που κάθονταν στο κατώφλι της πόρτας των σπιτιών τους με τα χέρια σταυρωμένα και δεν έκαναν τίποτα!

Η κα Λαμπράκη Πλάκα - Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης έλεγε γι’ αυτές “… δεν ενεργούν, ούτε έχουν μάτια, το βλέμμα τους όμως μας διαπερνά…!”

Για μένα αυτές οι γυναίκες ήταν εμβληματικές… ήταν σύμβολο, γιατί στην οικογένειά μου μέσα είχα τη μάνα μου που της είχαν σκοτώσει τ’ αδέλφια της στον πόλεμο και φορούσε πάντα μαύρα, ήταν και η γιαγιά μου που φορούσε και αυτή μαύρα… και οι άλλες γυναίκες του χωριού, με μαύρα και αυτές. Έτσι βγήκε αυτή η σειρά!

Αν είχατε ζήσει εκτός Κρήτης, μπορείτε να φανταστείτε πώς θα ήταν το έργο σας;

Σίγουρα θα ήταν διαφορετικό… γιατί στο δικό μου έργο υπάρχουν τα φοβερά κοντράστ του Κρητικού τοπίου, το μαύρο δίπλα στο λευκό… γιατί αυτό είναι το φως της Ελλάδας και της Κρήτης.

Είχα πάει στα Μάταλα το 1967 με το δάσκαλό μου, τον πολύ μεγάλο ζωγράφο Νικολάου… όταν είδε το βράχο μου είπε “αυτό το φως, δεν το έχω δει ποτέ μου… πουθενά”! Εκεί ζωγράφισε και δύο ακουαρέλες, τις οποίες και μου έδωσε.

Σαν καλλιτέχνης πως βλέπετε το σήμερα; Με τι χρώματα θα ζωγραφίζατε την Ελλάδα;

Δύσκολη ερώτηση… τα έχω χαμένα! Μαύρο δεν θα έβαζα πάντως… αλλά ούτε και λευκό!

Σας επηρεάζουν τα παγκόσμια γεγονότα;

Σίγουρα με επηρεάζουν και σαν άνθρωπο, αλλά και σαν καλλιτέχνη.

Θες δεν θες… να το πω αλλιώς, είσαι καταδικασμένος αυτά που συμβαίνουν στον κόσμο, να μπαίνουν στο έργο σου.

Στο έργο μου που σας είπα με τις γυναίκες, ήταν οι όγκοι που σηματοδοτούσαν μία εποχή… ένα φόβο… ένα περίεργο πράγμα. Σήμερα βλέπεις μέσα από τις τηλεοράσεις… ταυτόχρονα , να συμβαίνουν πράγματα σκληρά σε όλον τον κόσμο… παιδιά να πεινάνε… να πεθαίνουν… είναι φοβερό!

Θα χαρακτηρίζατε τον εαυτό σας “Στρατευμένο / Αντισυμβατικό” Καλλιτέχνη;

Στρατευμένος είμαι, παρ’ όλο που δεν μου αρέσει καθόλου αυτή η λέξη, γιατί είναι κατασυκοφαντημένη. Δυστυχώς ή ευτυχώς όμως… είμαι! Χωρίς να το διατυμπανίζω…

Δεν κάνω στρατευμένη τέχνη, ποτέ δεν έκανα. Ακόμη και στο Πολυτεχνείο που έκανα μερικά μικρά έργα αυτό ήταν, δεν τα έκανα ποτέ μεγάλα.

Τι έχει να προσφέρει η τέχνη, η ζωγραφική εν προκειμένω, σε ένα κοινό που προσπαθεί απεγνωσμένα να κερδίσει το ψωμί του, τη χαμένη αξιοπρέπειά του, την κουλτούρα, τον πολιτισμό του;

Θα σας πω κάτι που μπορεί να ακουστεί υπερβολικό.

Η τέχνη, όσο και να την υποτιμάμε σήμερα… και να υποτιμάμε και τους καλλιτέχνες, λέγοντας ότι είναι μισότρελοι… αιθεροβάμονες κ.α., εντούτοις η τέχνη δεν είναι μόνο το αλάτι… είναι η ίδια η ζωή!

Όταν οι Σπαρτιάτες ετοίμαζαν εκστρατεία κατά των Αθηναίων… αυτοί (οι Αθηναίοι) εξακολουθούσαν να κάνουν τέχνη!... Τελικά τι έμεινε; Μόνο η τέχνη!

Φαντάζεστε να μην είχαμε τα έργα τέχνης και πολιτισμού που τότε είχαν δημιουργήσει;

Κοκορευόμαστε ότι είμαστε απόγονοι των αρχαίων προγόνων μας… πολύς κόσμος δεν έχει καταλάβει τι αυτό σημαίνει…

Όταν κάποτε ένας Ιταλός αρχιτέκτονας είπε στον Παρθένη, που ήταν καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, “… τι τη θέλουμε την Ακρόπολη… να τη γκρεμίσουμε και να φτιάξουμε ένα μοντέρνο κτήριο”!, αυτός του απάντησε “ δε συμφωνώ να τη γκρεμίσουμε,… συμφωνώ όμως να φτιάξουμε δίπλα της, ένα μοντέρνο - γυάλινο κτήριο”!!. Αυτό από τον μεγάλο ζωγράφο Παρθένη, το 1950!

Και είχε δίκιο, σήμερα πρέπει να πηγαίνουμε μπροστά, αλλά αν δε δεις αυτά που έχουν γίνει… τότε αλίμονο και τρείς αλίμονό σου. Όχι να τα αντιγράψεις… αλλά να τα δεις, είναι πολλοί αυτοί που δε βλέπουν σήμερα!

Η τέχνη πλήττεται στις μέρες μας;

Ναι, σίγουρα πλήττεται. Υπάρχουν αυτοί που εμπορεύονται την τέχνη και υπάρχουν και οι άλλοι… εμείς, οι ιδεολόγοι της τέχνης.

Πού θα τοποθετούσατε σήμερα την ελληνική τέχνη μέσα στο παγκόσμιο εικαστικό τοπίο;

Νομίζω ότι έχουμε πολύ σπουδαίους καλλιτέχνες, τους οποίους δεν έχουμε αξιολογήσει σωστά. Ο Μόραλης είναι πολύ μεγάλος ζωγράφος. Ο Νικολάου επίσης, όταν είχε πάει το 1961 στη Biennale της Βενετίας, με εκείνες τις υπέροχες γυναίκες του που είχαν όγκο, αλλά στην ουσία ήταν μια μονοκοντυλιά, παρμένες από τα αρχαία βάζα, οι κριτικοί σάστισαν και είπαν “αυτός δεν είναι ζωγράφος, είναι μεγάλος γλύπτης”!... γιατί τα έργα του είχαν όγκο.

Ο Νικολάου τότε είχε δει το παρελθόν με σημερινή ματιά και έβλεπε ακόμη πιο μπροστά!

Δηλαδή εμείς, την παράδοση που έχουμε δεν την έχουμε προβάλει όπως θα της έπρεπε, γιατί;… υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι.

Είμαστε μικρή χώρα, έχουμε δέκα εκατομμύρια πληθυσμό! Οι διεθνείς έμποροι τέχνης (γκαλερίστες) δεν έχουν μεγάλα οικονομικά συμφέροντα για να προβάλλουν Έλληνα καλλιτέχνη!

Το έχω ξαναπεί και ίσως να γίνομαι και κουραστικός, ο Καπράλος - ο μεγάλος Έλληνας γλύπτης, είχε συναντηθεί κάποτε με τον Άγγλο γλύπτη Henry Moore, μάλιστα τα έργα τους έχουν και σχέση καλλιτεχνική. Ο Καπράλος όμως είναι πιο μεγάλος καλλιτέχνης! Ο Moore όμως είχε κάτι άλλο, μεγαλύτερο κοινό, παρ’ όλο που τα μεγάλα του έργα δεν τα έκανε ποτέ ο ίδιος, αλλά τα εκτελούσαν οι μαθητές του από μικρές μακέτες που τους παρέδιδε!

Ποιοί καλλιτέχνες παλιοί ή σύγχρονοι σας έχουν εμπνεύσει … είναι σημαντικοί για σας;

Πάρα πολλοί καλλιτέχνες με έχουν εμπνεύσει, αλλά αυτό δεν διαφαίνεται στα έργα μου. Το να επηρεάζεσαι από άλλους καλλιτέχνες είναι καλό, το να αντιγράφεις είναι κακό, γιατί όπως γνωρίζετε στην τέχνη δεν υπάρχει παρθενογέννηση.

Παρακολουθείτε τις τεχνολογικές εξελίξεις στο χώρο σας;

Ναι… σίγουρα, όσο μπορώ βέβαια. Μπαίνω στο Internet, δεν μπορώ να πω όμως ότι συμφωνώ με πολλά πράγματα, απ’ όσα βλέπω.

Το ΙΝΤΕΡΝΕΤ έχει φέρει νέους τρόπους εικαστικής έκφρασης. Ποιά είναι η άποψή σας γι’ αυτό τον τρόπο δουλειάς;

Αυτό είναι αλήθεια, υπάρχουν πολλά καινούργια είδη τέχνης στις μέρες μας. Να σας πω κάτι που έγινε αυτές τις μέρες. Το γκράφιτι που έγινε επάνω στο κτήριο του Πολυτεχνείου!

Συμφωνώ με τα γκράφιτι, είναι μια σύγχρονη μορφή τέχνης του δρόμου. Δεν μπορείς όμως να το κάνεις επάνω σε ένα τέτοιο κτήριο. Δεν μπορείς… δεν γίνεται, κάντο σε άλλο χώρο! Τέχνη είναι,… δεν είναι όμως πολιτισμός.

Οι νέοι, σας γνωρίζουν; Ξέρουν το έργο σας;

Όχι… και δεν έχω αξίωση να με ξέρουν. Εδώ τα νέα παιδιά δε γνωρίζουν και δεν ακούν τον Χατζηδάκι ή το Θεοδωράκη; Αν σκεφτείς τι έχουν κάνει αυτοί οι άνθρωποι για την Ελλάδα από το 1960 έως και τη δεκαετία του 1970, είναι να τρελαίνεσαι !

Η εξαιρετική μουσική που γράφτηκε, με τη συγκυρία των υπέροχων στίχων του Ελύτη, του Ρίτσου και άλλων πολύ σημαντικών ποιητών μας είναι παγκόσμιο φαινόμενο, δεν υπάρχει πουθενά στον κόσμο αυτός ο μοναδικός συνδυασμός.

Θα ξαναγίνει ποτέ το Άξιον Εστί, με αυτή τη μουσική και με αυτούς τους στίχους ; Ποτέ !!!

Έχετε πλέον έρεισμα δημιουργίας ;

Βεβαίως, έχω πάρα πολλά να κάνω. Φοβάμαι ένα πράγμα μόνο… το χρόνο, τρέχει ο παντέρμος… είναι φοβερός!

Ο Καζαντζάκης έλεγε κάτι πάρα πολύ ωραίο για το χρόνο. Του έλεγε ο φίλος του Χαρίλαος Στεφανίδης από τους Βώρους:

- Ο χρόνος περνά…

- Χαρίλαε, ο χρόνος δεν περνά… εμείς περνούμε, του απαντούσε ο Καζαντζάκης.

Είναι μελαγχολικό βέβαια και απαισιόδοξο.

Η τέχνη δημιουργεί πολιτισμό;

Σίγουρα ναι! Και όποιος έχει επενδύσει στη γνήσια τέχνη, δεν έχει χάσει ποτέ.

Με την τέχνη, όσο παράξενο και αν φαίνεται, θα βγούμε από τα δύσκολα, αλλά θα σας δώσω ένα μικρό παράδειγμα “ Εάν όλοι σκεφτόντουσαν όπως οι καλλιτέχνες, δεν θα άφηναν, δεν θα επέτρεπαν σε καμία περίπτωση, παιδιά και άνθρωποι να πεθαίνουν από πείνα ή πολέμους! Δεν θα μπορούσαν να το επιτρέψουν… αυτό που συμβαίνει στις μέρες μας είναι βαρβαρότητα!

Γνωρίζω ότι νοιάζεστε τους νέους ανθρώπους ! Προσφέρετε την εμπειρία και της γνώσης σας μέσα από τα μαθήματα ζωγραφικής που διδάσκετε. Έχετε βοήθεια από την πολιτεία σε αυτή σας την προσπάθεια;

Καμία βοήθεια… ούτε από το Δήμο! Ένα άθλιο δωμάτιο έχουμε και αναγκάζομαι και πηγαίνω στο Τυμπάκι, γιατί με παρακαλούν.

Στις Μοίρες δεν βρέθηκε ποτέ χώρος! Δεν τους ενδιαφέρει ο πολιτισμός.

Ούτε στο Ηράκλειο τους ενδιαφέρει. Μόνο ο Δήμαρχος Καρέλλης έκανε κάτι για τον πολιτισμό, παρ’ ότι δεν υπήρχαν και τότε χρήματα.

Στο Ελληνικό κράτος, στην κεντρική εξουσία δεν θέλουν τον πολιτισμό, τον έχουν εχθρό. Θέλουν τη μπάλα! Η μπάλα φέρνει ψήφους… η μπάλα αποπροσανατολίζει…. Μαζεύει κόσμο! Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα στη μπάλα επενδύουν.

Σας έχει τιμήσει η πολιτεία, οι άρχοντες του τόπου μας, για την προσφορά σας στον πολιτισμό ;

Χρήματα δεν μου έχουν δώσει ποτέ. Ο Δήμος Ηρακλείου με τίμησε μια φορά και άλλη μια φορά με τίμησαν στο Τυμπάκι, μαζί με κάποιον από τη Γρηγοριά.

Τίποτε σπουδαίο, μια εκδήλωση των δέκα ατόμων… εμείς οι τιμώμενοι και οι επίσημοι που μας έδωσαν τις πλακέτες!

Πού μπορεί να θαυμάσει κανείς τα έργα σας;

Στο εργαστήριό μου μόνο, στους Βώρους.

Έχετε κάποια σχέδια εικαστικά για το μέλλον;

Στο μυαλό μου έχω πολλά. Θα ήθελα πάρα πολύ να γίνει ένα Μουσείο (Πινακοθήκη/Γλυπτοθήκη), στη Μεσαρά.

Να γίνει όμως και να έχει συνέχεια, να μην το φτιάξουμε και κλείσει σε δύο μήνες!

Στους Βώρους έχουμε φτιάξει ένα καταπληκτικό Μουσείο Λαϊκής Τέχνης, το οποίο έχει βραβευτεί μάλιστα και από την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά είναι καταδικασμένο, δεν τους ενδιαφέρει, νομίζουν ότι ο πολιτισμός είναι πολυτέλεια, ότι ασχολούνται μόνο κουλτουριάρηδες! Δεν είναι αυτό ο πολιτισμός. Είναι ανάγκη.

Γιατί αν σκέφτονται όλοι όπως οι καλλιτέχνες, δεν θα ήταν τα πράγματα στη χώρα μας έτσι. Το λέω και το πιστεύω!

Στη Μεσαρά υπάρχουν περιθώρια να γίνουν πολλά πράγματα.

Το ελαιοτριβείο που επισκευάζει και έχει αναδείξει ο Πολιτιστικός Σύλλογος Τυμπακίου, με την πολύ μεγάλη συνδρομή της ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΤΥΜΠΑΚΙΟΥ, θα μπορούσε να γίνει μια εξαιρετική μικρή πινακοθήκη… το λέω χρόνια τώρα! Δεν χρειάζονται χρήματα… διάθεση χρειάζεται.

Όλοι οι καλλιτέχνες θα προσφέρουν αφιλοκερδώς έργα τους σε μια σοβαρή προσπάθεια, όπως έγινε με την πινακοθήκη της Βιάννου και της Σταυρούπολης στη Βόρεια Ελλάδα.

Μέσω του Επιμελητηρίου, το ίδιο θα μπορούσε να γίνει και στο Τυμπάκι.

Το πρόβλημα όμως είναι να υπάρχει όπως σας είπα συνέχεια εξασφαλισμένη στη λειτουργία του. Όχι σήμερα να γίνει το Μουσείο και μετά από δύο μήνες τα έργα να κοσμούν κάποιο σαλόνι!

Ο Τσαρούχης έλεγε “το να δώσεις ένα έργο σου για μια πινακοθήκη είναι εύκολο… να συνεχίσει να βρίσκεται κρεμασμένο είναι δύσκολο και να μη διακοσμήσει κάποιο σαλόνι”!!!

Δώστε μας ένα ελπιδοφόρο μήνυμα.

Πρέπει να ασχολείται ο κόσμος με την τέχνη.

Στη Μεσαρά υπάρχουν περιθώρια… αρκεί να υπάρχει όρεξη! Και όσο για τα λεφτά, αυτά βρίσκονται.

Στη Μεσαρά πρέπει να γίνει ένα πρόγραμμα σε βάθος χρόνου, ώστε να ξέρει αυτός που προσφέρει κάτι, ότι θα υπάρχει η συνέχειά του.