Από την Πρωτοχρονιά έως τα Φώτα – Ήθη και έθιμα της Κρήτης

28 December, 2018 ΑΡΘΡΑ

Από την Πρωτοχρονιά έως τα Φώτα – Ήθη και έθιμα της Κρήτης

Πολλά ήθη και έθιμα της Κρήτης, διατηρήθηκαν από χιλιάδες ετών, και μόνο τα τελευταία χρόνια κάποια έχουν εξασθενίσει, λόγω αλλαγής στη σύγχρονη μοντέρνα αντίληψη

Αυτό συνέβη κυρίως, από τη στιγμή που μπήκε η τηλεόραση στα σπίτια, και αποκορυφώθηκε, από τη στιγμή που μπήκαν στα χέρια των παιδιών τα κινητά και τα τάμπλετ.
Τα έθιμα τα παλιά ήταν πολλά, και τότε τα τηρούσαν όλοι με ευλάβεια. Όμως εμείς, ένα μέρος μονάχα θα παραθέσουμε.

Το ποδαρικό και η πέτρα

Το ποδαρικό στα χωριά μας της Κρήτης, είχε διάφορες μορφές. Το πιο κλασικό έθιμο του ποδαρικού ήταν η σιδερόπετρα!
Από βραδύς διάλεγε η νοικοκυρά μια σκληρή και ανθεκτική πέτρα που θα χρησιμοποιηθεί για το ποδαρικό. Tην έπλεναν και την άφηναν από νωρίς έξω από τη πόρτα. Έπρεπε να είναι σκληρή η πέτρα αυτή σαν σίδερο, να είναι ανθεκτική, για να είναι και η χρονιά γερή, και οι άνθρωποι του σπιτιού χωρίς αρρώστιες και κακοτυχίες.
Το πρωί της Πρωτοχρονιάς , φέρνανε τη πέτρα μέσα στο σπίτι, και βάζανε να καθίσει απάνω, εκείνος που θα τους έκανε πρώτος το ποδαρικό!
Ήταν συνήθως ένα αγόρι γερό, η κορίτσι γουρλίδικο, που την περσινή χρονιά τους έφερε πολύ καλή τύχη στο σπίτι, και ήθελαν να το προτιμήσουν και φέτος. Αν ο περσινός με το ποδαρικό δεν έφερνε τύχη, δεν τον προτιμούσαν φέτος. Το ίδιο συνέβαινε και αν ήταν οποιοδήποτε άτομο, μικρό η μεγάλο. Βάζανε το παιδί να καθίσει πάνω στη πέτρα και να πει:
-Σα τη πέτρα να ’ναι και το σπίτι μας γερό! Μετά του έλεγαν να πει τρεις φορές:
-«Κλού – κλού – κλού»!
Κι αυτό για να κλωσήσουν οι κότες και να πυρώσουν τα αυγά. Το άτομο αυτό του ποδαρικού, το βάζανε να καθίσει όσο πιο πολύ ώρα μπορούσε στην πέτρα, γιατί πίστευαν ότι , όσο πιο πολλές ώρες θα καθίσει, τόσο και πιο πολλές κλωσούδες θα κλωσούσαν όλο το χρόνο στο σπίτι τους!

Το ποδαρικό με τον Άγιο

Από την προηγούμενη της Πρωτοχρονιάς, ή και διό – τρείς μέρες πιο μπροστά, πήγαιναν μια εικόνα του σπιτιού στην εκκλησία, όποια ήθελαν.
Το πρωί – πρωί της Πρωτοχρονιάς, πήγαιναν στην εκκλησία και έπαιρναν την εικόνα και την πήγαιναν στο σπίτι, για να τους κάνει πια το ποδαρικό η εικόνα του Αγίου. Αυτό συνήθως, όταν είχαν απογοητευθεί από τα ποδαρικά των ανθρώπων, και ήθελαν το ποδαρικό να το κάνει κάποιος Άγιος της αρεσκείας τους. Οι εκκλησίες βέβαια τότε, όλες ήταν ανοιχτές όλο το χρόνο για τον κάθε ένα.

Ποδαρικό με πεσκέσι

Συνήθιζαν παλιά οι άνθρωποι που τους διέκρινε το χριστιανικό συναίσθημα, να στέλνουν το πρωί με ένα παιδί τους, αγόρι συνήθως, ένα πιάτο να κάνουν ποδαρικό, στους πιο φτωχούς, η στο παππού με τη γιαγιά, ένα πιάτο με πεσκέσι, σκεπασμένο και δεμένο με μια άσπρη πετσέτα.
Το πιάτο μπορεί να περιείχε, ότι είχε το σπιτικό. Κουραμπιέδες, αμύγδαλα, φιστίκια, σύγλινα, κρέας, τσιλαδιά, κλπ. Συνήθιζαν να στέλνουν πιο συχνά φαγητό με ένα παιδί στους παπούδες. Και από τη μεριά του παππού του έδιναν ευχές, και το αντάμειβαν και εκείνοι με χρήματα ή ότι άλλο είχαν.
Στο πεσκέσι με το ποδαρικό στη γειτονιά έστελναν συνήθως ξηρούς καρπούς η κουραμπιέδες. Έστελναν όμως ποδαρικό και στους κοντινούς συγγενείς, στα αδέρφια, στα πεθερικά, κλπ.
Ήταν ένα πιάτο δεμένο με μια πετσέτα που είχε αμύγδαλα, καρύδια κεφτέργια (αποξηραμένη μουσταλευριά), κάστανα σταφίδες, νταγκούλια εφτάζυμα, για το καλό του χρόνου
Βέβαια την ημέρα της Πρωτοχρονιάς απέφευγαν όλοι οι μεγάλοι, να κάνουν επισκέψεις στη γειτονιά, από το φόβο μήπως δεν τους πάει καλά η χρονιά και ρίξουν την ευθύνη σε αυτούς!

Το έθιμο με το νερό

Ένα παλιό έθιμο της Πρωτοχρονιάς, ήταν και το ράντισμα με νερό.
Από βραδύς γέμιζαν ένα πήλινο λαίνι, ή μια κανάτα νερό, και την άφηναν έξω.
Το πρωί της Πρωτοχρονιάς έπαιρναν την κανάτα η το λαίνι, και έριχναν νερό στις τέσσερεις γωνίες του σπιτιού, ή στους τέσσερις τοίχους. Αυτό έφερνε αναζωογόνηση, καλοτυχία, και υγεία στο σπιτικό. Δεν έχει να κάνει το έθιμο αυτό, ότι ήθελαν να κάνουν ποδαρικό με το νερό. Έχει χαθεί όμως το έθιμο αυτό, και σήμερα ελάχιστοι πλέον το θυμούνται.

Οι κουραμπιέδες και η βασιλόπιτα

Πολύ παλιά στα χωριά της Κρήτης, δεν έφτιαχναν βασιλόπιτα, το έθιμο άρχισε να εξαπλώνεται και στη Κρήτη, κυρίως μετά τη κατοχή. Όμως έφτιαχναν παραμονή Πρωτοχρονιάς, τους παραδοσιακούς κουραμπιέδες.
Πότε μόνες οι κυράδες, πότε με τη βοήθεια μια γειτόνισσας, έφτιαχναν τους παραδοσιακούς πρωτοχρονιάτικους κουραμπιέδες, καθώς επίσης έφτιαχναν και κουλουράκια στο λάδι.
Δεν έκοβαν παλιά τη βασιλόπιτα το βράδυ της Πρωτοχρονιάς, αλλά ούτε και τραπέζι έστρωναν τα μεσάνυχτα στην αλλαγή του χρόνου. Όλα γινόταν την ίδια τη μέρα, τη πρώτη μέρα δηλαδή του χρόνου.
Το να περιμένουν το ρολόι να χτυπήσει 12 και να αλλάξει ο χρόνος, , έγινε πολύ αργότερα, μετά την κατοχή, τουλάχιστον στα Μεσαρίτικα χωριά. Έκαναν την ημέρα της Πρωτοχρονιάς και τους παραδοσιακούς φουσκίτες, για το καλό της νέας χρονιάς. Ήταν ανεβατοί και τους έφτιαχναν με το χέρι και έριχναν τη ζύμη που ήταν σκληρή, στο καυτό λάδι. Αντίστοιχοι ήταν οι φουσκίτες με τους λουκουμάδες.
Πάνω έβαζαν μέλι η πετιμέζι, και τους σέρβιραν τη μέρα της Πρωτοχρονιάς.

Το «μεσημεριανό» τραπέζι της Πρωτοχρονιάς

Από ότι θυμάμαι εγώ τουλάχιστον το «μεσημεριανό» τραπέζι, ήταν… ολοήμερο!
Από το κολατσιό ήδη, είχαν αρχίσει να μαζεύονται παρέες στο σπίτι, και σπάνια το τραπέζι ήταν απλά οικογενειακό. Στο τραπέζι υπήρχαν ότι είχε απομείνει από το κρέας του χοίρου, λουκάνικα, απάκια η σύγλινα, τσιλαδιά, πριν βγουν τα ψυγεία.
Αν δεν είχαν χοίρο, αγόραζαν κρέας από τον χασάπη, και το έψηναν λίγο – λίγο, και έτρωγε όλη η οικογένεια, μαζί και η παρέα. Ήταν γεγονός ότι χώνευαν … τρώγοντας! Όλη την ημέρα μέχρι αργά έτρωγαν και έπιναν όλοι.Μόλις έβγαινε η πρώτη εσχάρα με το κρέας στα κάρβουνα, έμπαινε η άλλη!
Φυσικά οι άνδρες πάντα έβγαιναν στο κέφι και ως εκ τούτου ήταν μια χαρούμενη και ευχάριστη μέρα για μικρούς και μεγάλους!
Μέρα αφιερωμένη στη φαγοπιοτούρα!

Τα Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα

Στα χωριά της Κρήτης, υπήρχαν τα παλιά κάλαντα με παραλλαγές, και αργότερα μετά τη κατοχή, ήρθαν και τα κοινά κάλαντα όλης της Ελλάδας. Τα παλιά κάλαντα ήταν πολύ μεγάλα, και δύσκολα τα αποστήθιζαν τα παιδιά.
«Ταχιά – ταχιά κι αρχιμηνιά κι αρχή καλός μας χρόνος…»
Ξεκίναγαν με τη δύση του ήλιου, χωρίς τρίγωνα, και τελείωναν μετά από διό τρεις ώρες. Ο κόσμος λεφτά δεν έδιδε τότε, απλά γιατί δεν είχε.
Τα παιδιά κρατούσαν ένα ντενεκάκι με χερούλι από τέλι, που χώραγε δύο με τρία κιλά λάδι, που το εξαργύρωναν μετά στον μπακάλη, και κάποιοι τους έσταζαν μια σταλιά λάδι από το λαδικό τους , γιατί και αυτό ήταν δυσεύρετο!
Τα πιο συνηθισμένα που έδιναν στους καλαντάρηδες, ήταν κουραμπιέδες, φιστίκια, σταφίδες, αμύγδαλα, καραμέλες, η ενίοτε κανένα μεζέ από σύγλινα κλπ.
Σπάνια έδιναν χρήματα, κι αν έδιναν, ήταν μια τρύπια κοσάρα , δεκάρα η πεντάρα, και πολύ σπανίως πενηνταράκι!
Φυσικά η αξία μιας δεκάρας ισούταν με μια καραμέλα!

Το ρόδι

Το ρόδι, σε όλη τη χώρα ήταν πρωτοχρονιάτικο έθιμο να το πετάνε στο σπίτι μέσα και να σπάει για να φέρει πολλά αγαθά, «όσα είναι και οι σπόροι»!
Αυτό γινόταν μετά τον εκκλησιασμό της Πρωτοχρονιάτικης λειτουργίας του Αγίου Βασιλείου. Το ρόδι όμως το χρησιμοποιούσαν και για να φέρει τύχη και στη σπορά. Πριν ξεκινήσουν τη σπορά, μαζί με το σακί με το σπόρο, έβαζαν μέσα και ένα ρόδι. Στο τέλος το έσπαγαν και το έτρωγαν.
Το ρόδι αυτό, συμβόλιζε ευκαρπία, και το είχαν στο σακί, μέχρι να τελειώσει η σπορά.

Η ασκοτιζάρα ή ασκελρτούρα

Η ασκοτιζάρα η ασκελετούρα, είναι π βολβός, του αγριοκρόμμυο, που συμβόλιζε την διαχρονικότητα, τη κρυμμένη ζωή μέσα της, την αναδημιουργία, και ως εκ τούτου έφερνε γούρι και καλοτυχία!

Το πέταλο

Καμιά φορά κρέμαγαν ένα πέταλο του αλόγου στη πόρτα η στο τοίχο, για να τους φέρει τύχη το νέο έτος.
Ασκοτιζάρα λοιπόν και πέταλο, τα κρέμαγαν στη πόρτα τους τη μέρα της Πρωτοχρονιάς σαν έθιμο, το οποίο στις προλήψεις των εποχών και που διατηρείται μέχρι σήμερα σε όλη την Ελλάδα.

«Ότι κάνεις σήμερα θα κάνεις όλο το χρόνο!»

Δίδασκαν στα παιδιά τους οι μεγάλοι, να κάνουν ωραία πράγματα τη μέρα της Πρωτοχρονιάς. Να σηκώνονται πρωί, να πλένονται να ντύνονται τα καλά τους, και να εύχονται τα χρόνια πολλά σε όλα τα μέλη της οικογένεια, με ασπασμούς.
Οπωσδήποτε όμως οι ασπασμοί συνοδευόταν και με το χειροφίλημα των γονέων για να αποσπάσουν την πολύτιμη ευχή, η οποία θα τους σταθεί χρήσιμη για όλο το χρόνο!
Στη συνέχεια έπρεπε όλοι να πάνε στην εκκλησία, και να μην τσακώνονται στην οικογένεια, τα παιδιά να ακούνε τους γονείς, να κάνουν μια τουλάχιστον καλή πράξη, να είναι χαρούμενα, γιατί «ότι κάνουν σήμερα θα κάνουν όλο το χρόνο»! Τα παιδιά τα πίστευαν αυτά, και συνήθως τα τηρούσαν.
Κανείς, μικρός η μεγάλος, δεν έκανε οποιαδήποτε κοπιαστική εργασία τη πρώτη μέρα του χρόνου, για να μη τυραννιέται έτσι όλο το χρόνο! Απεναντίας, όλοι έτρωγαν και έπιναν, και ήταν χαρούμενοι τη πρώτη αυτή μέρα του χρόνου!

Οι χοροσπερίδες

Αξίζει να αναφέρουμε, το τι γινόταν το βράδυ της Πρωτοχρονιάς, κυρίως στις πόλεις, όπως στις Μοίρες, αλλά και σε πολλά χωριά τότε, ήταν οι χοροσπερίδες. Σε κάποια καταστήματα, εστιατόρια, ζαχαροπλαστεία η καφενεία, διοργανώνονταν γλέντι το βράδυ της Πρωτοχρονιάς. Ήταν οργανωμένες γιορτές με παραδοσιακή μουσική ζωντανή, και γλεντούσαν όλο το βράδυ. Τα γλέντια αυτά τα έλεγαν «χοροσπερίδες», αντίστοιχα με τα σημερινά ρεβεγιόν. Οι χοροσπερίδες είχαν αφήσει εποχή τα χρόνια εκείνα, γιατί γλένταγαν πραγματικά όλοι, μικροί και μεγάλοι με τη ψυχή τους! Στο γλέντι αυτό συμμετείχαν όλοι, και όλοι μαζί διασκέδαζαν μέχρι πρωίας, σαν μια παρέα!

Κείμενο – φωτογραφίες: Γεώργιος Χουστουλάκης – Ερευνητής τοπικής λαογραφίας

https://www.facebook.com/georgiosxoust?fref=gs&__tn__=%2Cd*F*F-R&eid=ARBnFG3z6w7aY7r6rW8P81PpwUryIJ5BARPv4-gncSfwUGJslZn7-wvR6IVxjYa_96G_6r38yEc486az&tn-str=*F&dti=451213684976398&hc_location=group_dialog