Ο Δεκαπενταύγουστος της Παράδοσης

13 August, 2023 ΑΡΘΡΑ

Μία από τις μεγαλύτερες γιορτές της Χριστιανοσύνης είναι η Κοίμηση της Θεοτόκου, η οποία εορτάζεται απ’ άκρη σε άκρη της χώρας μας το Δεκαπενταύγουστο. Το ιερό πρόσωπο της Παναγίας, της Μητέρας του Ιησού Χριστού, έχει εμπνεύσει από βυζαντινούς υμνωδούς μέχρι νεοέλληνες ποιητές, ζωγράφους και μουσικούς, πεζογράφους και τραγουδοποιούς…οι ονομασίες της Παναγίας και προσωνύμια που της έχει δώσει ο λαός είναι χιλιάδες.

Η Παναγιά η Μεγαλόχαρη, η Κυρά, η Τσαμπίκα, η Καθολική, η Βρεφοκρατούσα, η Ελεούσα, η Θαλασσινή, η Φανερωμένη, η Οδηγήτρια, η Γλυκοφιλούσα, η Γαλατούσα, η Γιάτρισσα, η Μεγαλομάτα, η Θρηνούσα, η Εκατονταπυλιανή, η Γιάτρισσα, η Μυρτιδιώτισσα, Σουμελά, η Πολίτισσα κ.α. Ιδιαίτερα γνωστά είναι τα επίθετα Μεγαλόχαρη και Φανερωμένη. Η δεύτερη προσωνυμία αποδίδεται σε εικόνες που φανέρωσαν την ύπαρξή τους με κάποιο θαύμα. Πολλές φορές, αυτό γίνεται μέσω κάποιου οράματος, όπως η εμφάνιση της Παναγίας στη μοναχή Πελαγία και η εν συνεχεία ανεύρεση της εικόνας της στις 30 Ιανουαρίου του 1823.

Σύμφωνα με την παράδοση, όταν η Θεοτόκος έμαθε από τον Θεό για τον επικείμενο θάνατό της, ανέβηκε σε ένα βουνό ανατολικά της παλαιάς πόλης της Ιερουσαλήμ, στο όρος των Ελαιών, για να προσευχηθεί και να προετοιμαστεί, δίνοντας τα υπάρχοντά της σε δύο χήρες γειτόνισσες. Από εκεί ειδοποίησε τους Αποστόλους να είναι έτοιμοι για το γεγονός. Όμως, επειδή κατά την ημέρα του θανάτου Της ορισμένοι Απόστολοι δεν βρίσκονταν στα Ιεροσόλυμα, λέγεται ότι μια νεφέλη τους έφερε κοντά Της.

Η Κοίμηση της Θεοτόκου συνέβη στο σπίτι του Ευαγγελιστή Ιωάννη, όπου διέμενε η Παναγία και αφού της έκλεισαν τα μάτια, μετέφεραν το νεκροκρέβατό της στον κήπο της Γεθσημανής, όπου και την έθαψαν. Κατά τη μεταφορά του λειψάνου της, φανατικοί Ιουδαίοι αποπειράθηκαν να ανατρέψουν το νεκροκρέβατό της, αλλά τυφλώθηκαν. Μόνο ένας από αυτούς κατόρθωσε να το ακουμπήσει, όμως, λέγεται ότι μια αόρατη ρομφαία τού έκοψε τα χέρια.

Οι πρώτες μαρτυρίες για τον εορτασμό της Κοίμησης της Θεοτόκου εμφανίζονται τον 5ο αιώνα μ.Χ., στην εποχή που συγκλήθηκε η Γ’ Οικουμενική Σύνοδος της Εφέσου (451), που καθόρισε το θεομητορικό δόγμα και έγινε αιτία να αναπτυχθεί η τιμή στο πρόσωπο της Θεοτόκου. Για πρώτη φορά φαίνεται να γιορτάστηκε στα Ιεροσόλυμα στις 13 Αυγούστου και λίγο αργότερα μετατέθηκε στις 15 του ίδιου μήνα.

Η Κοίμηση της Θεοτόκου δεν είναι ένα πένθιμο γεγονός για το ελληνικό λαό, επειδή η Παναγία «μετέστη προς την ζωήν». Οι γιορτές και τα έθιμα που τηρούνται σε όλη τη χώρα είναι πολλά.

Οι καβαλάρηδες της Κοζάνης

Στη Σιάτιστα της Κοζάνης έχουν το έθιμο των καβαλάρηδων προσκυνητών που κρατά από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ανήμερα του Δεκαπενταύγουστου, οι καβαλάρηδες ανεβαίνουν στα στολισμένα άλογά τους και κατευθύνονται προς το μοναστήρι του Μικροκάστρου. Αφού προσκυνήσουν την εικόνα που χρονολογείται από το 1603 (πρόσφατη έρευνα τη χρονολογεί το 13ο αιώνα), επιστρέφουν στο χωριό και το πανηγύρι ξεκινά… και σταματά νωρίς το πρωί!

Ο Επιτάφιος της Πάτμου

Στην Πάτμο, το νησί της Αποκάλυψης, γίνεται η περιφορά του επιταφίου της Παναγίας, ένα έθιμο με βυζαντινές καταβολές. Οι μοναχοί από το ιστορικό μοναστήρι περιφέρουν τον επιτάφιο στα σοκάκια του νησιού και οι πιστοί ακολουθούν την πομπή.

Τα καΐκια των Κουφονησίων

Στα Κουφονήσια γιορτάζεται εν πλω. Κάτοικοι και επισκέπτες μπαίνουν στα καΐκια με προορισμό το εκκλησάκι της Παναγιάς στο Κάτω Κουφονήσι, ενώ στην επιστροφή γίνεται ένας ιδιότυπος «αγώνας», με τα καραβάκια να συναγωνίζονται για να δουν ποιος θα καταφέρει να φτάσει πρώτα στο Πάνω Κουφονήσι και μετά ακολουθεί γλέντι με μουσικές, χορούς και θαλασσινούς μεζέδες.

Τα εγκώμια της Θεοτόκου

Στη Σκιάθο, το βράδυ της παραμονής του Δεκαπενταύγουστου, γίνεται η έξοδος του επιταφίου της Παναγίας με τους κατοίκους να ψάλλουν όλοι μαζί τα Εγκώμια της Θεοτόκου. Η μονή της Ευαγγελίστριας ή της Βαγγελίστρας είναι πλάι στις πηγές του ρέματος του Λεχουνιού, στην τοποθεσία Αγαλιανού, κάτω από την ψηλότερη κορυφή της Σκιάθου, την Καραφλυτζανάκα. Η ανοικοδόμηση του μοναστηριού άρχισε το 1794 από μία μικρή ομάδα μοναχών του κινήματος των «Κολλυβάδων», που αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν από το Άγιο Όρος λόγω του αναβρασμού που υπήρχε τότε με αφορμή την επιστροφή στην αρχαία παράδοση της Εκκλησίας. Την προηγούμενη μέρα, οι γυναίκες στολίζουν τον επιτάφιο με λουλούδια και η τελετή αρχίζει το βράδυ της ίδιας ημέρας στο μοναστήρι της Ευαγγελίστριας με την περιφορά του Επιταφίου της Μεγαλόχαρης, ένα έθιμο που καθιερώθηκε το 1809, όταν ιδρύθηκε η μονή από τους αγιορείτες μοναχούς. Η μονή είναι γνωστή για το σημαντικό ρόλο της στα προεπαναστατικά κινήματα όσο και την Επανάσταση του 1821. Σε αυτήν, το 1807 σχεδιάστηκε, υφάνθηκε, ευλογήθηκε και υψώθηκε η πρώτη ελληνική σημαία με το λευκό σταυρό στη μέση του γαλανού φόντου. Στη μονή, ο ιερομόναχος Νήφων όρκισε και τους οπλαρχηγούς Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, Ανδρέα Μιαούλη, Παπαθύμιο Βλαχάβα, Γιάννη Σταθά, Νικοτσάρα, το σκιαθίτη διδάσκαλο του Γένους Επιφάνιο – Στέφανο Δημητριάδη και άλλους, ύστερα από μεγάλη σύσκεψη που έκαναν στο μοναστήρι για να καταστρώσουν το σχέδιο δράσης τους.

Η Μεγάλη Παναγιά

Στη Θήβα έχουν τη Μεγάλη Παναγιά, στον Ορχομενό την Παναγία τη Σκριπού, στη Φθιώτιδα είναι οι μονές Αγάθωνος και Δαμάστας, στη Φωκίδα η Παναγία της Βαρνάκοβας, στην Αρτάκη η Παναγία της Φανερωμένης και στην Ιστιαία η Παναγία της Ντινιούς, που γιορτάζουν τη Μεγαλόχαρη και συγκεντρώνουν πλήθος επισκεπτών.

Στην Ευρυτανία η Παναγία η Προυσσιώτισα, «η κυρά της Ρούμελης», όπως τη λένε και η Παναγία της Τατάρνας, αν και δεν εορτάζουν το Δεκαπεντάγουστο, συγκεντρώνουν κάθε χρόνο χιλιάδες προσκυνητές.

Η Παναγιά της Λιχάδας

Στη Βόρεια Εύβοια, γνωστή για το πανηγύρι της, είναι η Παναγία της Λιχάδας, ενώ έξω από τη Χαλκίδα στη παραλία Χιλιαδού, γίνεται η καθιερωμένη λειτουργία στο απόμερο αλλά πολύ όμορφο εκκλησάκι της Παναγίας. Πανηγύρι γίνεται επίσης στην Παναγία της Περιβλέπτου στα Πολιτικά.

Στα Ψαχνά Ευβοίας είναι η μονή Γοργοεπηκόου όπου γίνεται παραδοσιακή λιτανεία του Επιταφίου της Παναγίας, σύμφωνα με την τάξη του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, ενώ στην εκκλησία της Παναγίας στο Βασιλικό τελείται κάθε χρόνο πανηγύρι.

Τα φιδάκια στην Κεφαλλονιά

Στην Κεφαλονιά έχουν την παράδοση με τα φιδάκια, που εμφανίζονται κάθε χρόνο την ημέρα του Δεκαπενταύγουστου στην Παναγιά Φιδούσα, στο Μαρκόπουλο της Κεφαλονιάς, να φέρνουν τύχη στο νησί, αλλά και σε όσους δε διστάσουν να τα αγγίξουν. Σύμφωνα με τον μύθο, πρόκειται για τις καλόγριες ενός παλιού μοναστηριού που υπήρχε στη περιοχή, οι οποίες, προκειμένου να μην πέσουν στα χέρια των πειρατών, παρακάλεσαν την Παναγιά να τις μεταμορφώσει σε φίδια.

Στην Παροικιά της Πάρου

Στην Παροικιά της Πάρου, οι πιστοί συγκεντρώνονται στον παλαιοχριστιανικό ναό της Εκατονταπυλιανής ή «Καταπολιανής» και προσκυνούν την εικόνα του 17ου αιώνα. Σύμφωνα με την παράδοση, η Κατοπολιανή έχει ενενήντα εννέα φανερές πόρτες, ενώ η εκατοστή είναι κλειστή και δεν φαίνεται. Αυτή θα φανεί και θα ανοίξει όταν οι Έλληνες πάρουν την Πόλη. Κάποιοι άλλοι θρύλοι θέλουν την Αγία Ελένη, που στον δρόμο για τους Άγιους Τόπους, προκειμένου να βρει τον Τίμιο Σταυρό, έφτασε στην Πάρο και προσευχήθηκε σε έναν μικρό ναό που βρισκόταν στη θέση της Εκατονταπυλιανής και έκανε τάμα, ότι αν βρει τον Τίμιο Σταυρό, θα χτίσει στη θέση αυτή έναν μεγάλο ναό. Η προσευχή της εισακούστηκε, βρήκε τον Τίμιο Σταυρό και έκανε το τάμα της, φτιάχνοντας τον μεγαλόπρεπο ναό της Εκατονταπυλιανής, ο οποίος, όμως, στο μεγαλύτερο μέρος του καταστράφηκε, πιθανότατα από πυρκαγιά, και ανακατασκευάστηκε επί Ιουστινιανού, στα μέσα του 6ου αι. Φημολογείται, επίσης, ότι το τάμα της Αγίας Ελένης ολοκλήρωσε ο γιος της Άγιος Κωνσταντίνος, αυτοκράτορας του Βυζαντίου, καθώς η ίδια δεν πρόλαβε. Στη Νάουσα, οι εορτασμοί είναι πιο θαλασσινοί. Τα καΐκια καταφθάνουν στο λιμάνι και η νύχτα γίνεται μέρα, καθώς οι πιστοί κρατούν αναμμένα δαδιά. Το πανηγύρι κρατά μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες, με τους νησιώτικους χορούς να έχουν την τιμητική τους.

Στον βράχο του Έλωνα

Στο Λεωνίδιο, το μοναστήρι της Έλωνας βρίσκεται σκαρφαλωμένο σε έναν απόκρημνο βράχο, προσφέροντας εντυπωσιακές εικόνες σε όσους το επισκέπτονται. Δεν είναι λίγοι οι πιστοί που εκπληρώνουν τάμα στην Παναγιά Βρεφοκρατούσα, καταφθάνοντας γονυπετείς ή περπατώντας στο μοναστήρι. Το προσωνύμιο της Παναγιάς «Έλωνα» προέρχεται από την τσακώνικη διάλεκτο και σημαίνει «ελεούσα».

Το κείεμνο δημοσιεύθηκε στην έντυπη εφημερίδα ΚΙΒΩΤΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ, που κυκλοφορεί πανελλαδικά κάθε Πέμπτη.

Τα ντολιά του Πωγωνίου

Η παράδοση του Δεκαπενταύγουστο στον Παλαιόπυργο Πωγωνίου χαρακτηρίζεται από τα λεγόμενα «ντολιά», δηλαδή τις εντολές που δίνει ένας από τους μεγαλύτερους κατοίκους του χωριού (ο «ντολής πασάς»), ο οποίος κρατά ένα ποτήρι κρασί και το τσουγκρίζει με κάποιον παρευρισκόμενο. Σύμφωνα με το έθιμο, πρέπει να πιει τρία ποτήρια κρασί ή τρεις γουλιές και κάθε φορά να κάνει μια αφιέρωση σε τρία διαφορετικά πρόσωπα. Σειρά παίρνουν οι υπόλοιποι, όπως θα τους ορίσει ο «ντολή πασάς». Το έθιμο αυτό σκοπό είχε τη συμφιλίωση των χωριανών και τη λύση τυχόν παρεξηγήσεων. Το βράδυ ξεκινά το πανηγύρι υπό τους ήχους τοπικών, παραδοσιακών τραγουδιών.

Το πανηγύρι του «Πυργούτσικου»

Στο Πυργί, στα περίφημα Μαστιχοχώρια της Χίου, η γιορτή της Παναγίας γίνεται με ένα ξεχωριστό πανηγύρι στην πλατεία του χωριού. Ο γρήγορος σκοπός του παραδοσιακού «Πυργούσικου» χορού παρασέρνει τους κατοίκους και τους επισκέπτες.

Στα Ζαγοροχώρια

Στα Ζαγοροχώρια οι εκδηλώσεις είναι 3ήμερες με παραδοσιακούς χορούς της Ηπείρου, ενώ, παρόμοιες εκδηλώσεις τριών ημερών γίνονται και στα περισσότερα χωριά της Πελοποννήσου. Στη Θάσο, μετά τη λιτανεία της εικόνας, μαζεύονται όλοι στο προαύλιο της εκκλησιάς και στρώνουν γιορτινό τραπέζι.

Κατάνυξη και πένθος στην Κάρπαθο

Στην Κάρπαθο η λειτουργία του Δεκαπενταύγουστου γίνεται στην εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Όλυμπο της Καρπάθου και οι εκδηλώσεις της ημέρας χαρακτηρίζονται από κλίμα κατάνυξης και πένθους. Κάθε χρόνο τέτοια μέρα, αναβιώνει το έθιμο του Κάτω Χορού. Οι γυναίκες φορούν παραδοσιακές φορεσιές και ξεκινούν τον αργόσυρτο χορό, συνοδεία λαούτου και λύρας. Οι άντρες έχουν ένα κομμάτι βασιλικού στο πέτο τους και τραγουδούν με κατανυκτική διάθεση.

Η Αγιασώτισσα

Στη Λέσβο, στην Παναγιά την Αγιασώτισσα στην γραφική κωμόπολη της Αγιάσου, γίνεται ένα από τα ωραιότερα πανηγύρια. Πολλοί προσκυνητές, με αφετηρία την πόλη της Μυτιλήνης, περπατούν 25 ολόκληρα χιλιόμετρα για να φτάσουν στην εκκλησία, όπου και διανυκτερεύουν.

Η Παναγιά της Τήνου έχει κι αυτή την τιμητική της με χιλιάδες επισκέπτες και προσκυνητές από την Ελλάδα και όχι μόνο, να εκπληρώνουν το τάμα τους, ανεβαίνοντας γονατιστοί τα σκαλιά της Εκκλησίας της Μεγαλόχαρης. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο εορτασμός της Παναγίας στην Τήνο καθιερώθηκε με Βασιλικό Διάταγμα του 1836 να είναι οκταήμερος και να διαρκεί έως τα «εννιάμερα της Θεοτόκου», στις 23 Αυγούστου, όταν σε ατμόσφαιρα συγκίνησης ψάλλονται ύμνοι και εγκώμια, μπροστά στον επιτάφιο και την εικόνα.

Το κείμενο δημοσιεύθηκε στην έντυπη εφημερίδα ΚΙΒΩΤΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ, που κυκλοφορεί πανελλαδικά κάθε Πέμπτη.